Lean on me
When you’re not strong
And I’ll be your friend
I’ll help you carry on…
For it won’t be long
Till I’m gonna need somebody to lean on
– Bill Withers lyrics from ‘Lean on Me’
Ο αλτρουισμός είναι μια έννοια που αναφέρεται στο ανιδιοτελές ενδιαφέρον για την ευημερία των άλλων και στην εφαρμογή του με τρόπο που ωφελεί τους άλλους χωρίς να προσδοκά κανένα προσωπικό όφελος ή ανταμοιβή. Τα άτομα που επιδεικνύουν αλτρουιστική συμπεριφορά παρακινούνται από μια γνήσια επιθυμία να βοηθήσουν τους άλλους, ακόμη και εις βάρος της δικής τους ευημερίας.
Ο αλτρουισμός μπορεί να εκδηλωθεί με διάφορες μορφές, όπως πράξεις καλοσύνης, γενναιοδωρίας και αυτοθυσίας. Συχνά αντιπαραβάλλεται με τον εγωισμό, που είναι η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος και του προσωπικού κέρδους. Οι αλτρουιστικές ενέργειες μπορούν να εκδηλωθούν σε διάφορα πλαίσια, συμπεριλαμβανομένων των προσωπικών σχέσεων, της συμμετοχής στην κοινότητα και της ευρύτερης κοινωνικής συνεισφοράς.
Η καθημερινή ζωή είναι γεμάτη από μικρές πράξεις αλτρουισμού, από το να κρατάς την πόρτα σε αγνώστους μέχρι να δίνεις χρήματα σε ανθρώπους που έχουν ανάγκη. Οι ειδήσεις συχνά επικεντρώνονται σε μεγαλύτερες περιπτώσεις αλτρουισμού, όπως ένας άνδρας που βουτάει σε ένα παγωμένο ποτάμι για να σώσει έναν άγνωστο που πνίγεται ή ένας δωρητής που δίνει χιλιάδες δολάρια σε μια τοπική φιλανθρωπική οργάνωση.
Ορισμένα παραδείγματα αλτρουισμού περιλαμβάνουν:
Το ερώτημα τι ωθεί τους ανθρώπους να είναι καλοί και αν υπάρχει καθαρή ανιδιοτέλεια είναι πολύπλοκο και αποτελεί θέμα φιλοσοφικής και ψυχολογικής έρευνας εδώ και αιώνες. Διαφορετικές προοπτικές προσφέρουν διαφορετικές εξηγήσεις για την αλτρουιστική συμπεριφορά και τα κίνητρα που την διέπουν.
Ορισμένοι εξελικτικοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι η αλτρουιστική συμπεριφορά έχει εξελιχθεί ως ευεργετικό χαρακτηριστικό για την επιβίωση των ειδών. Η ιδέα είναι ότι το να βοηθά κανείς τους άλλους, ιδίως μέσα στην κοινωνική ομάδα ή την οικογένειά του, μπορεί να ενισχύσει τη συνολική επιβίωση και την ευημερία της ομάδας, συμβάλλοντας στην επιτυχία των γονιδίων του ατόμου.
Από ψυχολογική άποψη, ορισμένες θεωρίες υποδηλώνουν ότι οι άνθρωποι μπορεί να επιδεικνύουν φιλοκοινωνική συμπεριφορά λόγω εσωτερικών ανταμοιβών, όπως συναισθήματα ενσυναίσθησης, ικανοποίησης ή αίσθημα ηθικού καθήκοντος. Η θετική ενίσχυση από την κοινωνία, όπως η κοινωνική έγκριση και αναγνώριση, μπορεί επίσης να διαδραματίσει ρόλο στη διαμόρφωση και ενίσχυση της αλτρουιστικής συμπεριφοράς.
Οι κοινωνικοπολιτισμικοί παράγοντες επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τις ηθικές αξίες και τους κανόνες. Οι πολιτισμικές και κοινωνικές προσδοκίες, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και οι ηθικές διδασκαλίες μπορούν να συμβάλλουν στη διαμόρφωση της αντίληψης των ατόμων για το τι θεωρείται “καλό” ή ηθικά σωστό. Οι άνθρωποι μπορεί να προβαίνουν σε αλτρουιστικές πράξεις για να ευθυγραμμιστούν με αυτά τα πολιτισμικά ή κοινωνικά πρότυπα.
Φιλοσοφικές παραδόσεις, όπως ο ωφελιμισμός ή η δεοντολογία, παρέχουν διαφορετικά πλαίσια για την κατανόηση της ηθικής και του αλτρουισμού. Ο ωφελιμισμός, για παράδειγμα, προτείνει ότι η ηθικά ορθή πράξη είναι αυτή που μεγιστοποιεί τη συνολική ευτυχία, ακόμη και αν συνεπάγεται προσωπικές θυσίες. Η δεοντολογία, από την άλλη πλευρά, τονίζει τη σημασία της τήρησης ηθικών αρχών ή υποχρεώσεων.
Όσον αφορά την έννοια της καθαρής ανιδιοτέλειας, οι απόψεις διίστανται. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι όλες οι πράξεις, ακόμη και οι φαινομενικά αλτρουιστικές, έχουν κάποιο επίπεδο ιδιοτελούς συμφέροντος, είτε πρόκειται για την ικανοποίηση που αποκομίζεται από τη βοήθεια προς τους άλλους είτε για την ενίσχυση των κοινωνικών δεσμών. Άλλοι υποστηρίζουν ότι μπορούν να υπάρξουν ανιδιοτελείς πράξεις, όπου τα άτομα ενεργούν αποκλειστικά για την ευημερία των άλλων χωρίς να προσδοκούν προσωπικό όφελος.
Στην πραγματικότητα, τα κίνητρα για αλτρουιστική συμπεριφορά είναι πιθανό να είναι πολύπλευρα, περιλαμβάνοντας έναν συνδυασμό εξελικτικών, ψυχολογικών, πολιτισμικών και φιλοσοφικών παραγόντων. Το ερώτημα αν υπάρχει καθαρή ανιδιοτέλεια μπορεί να εξαρτάται από τη φιλοσοφική στάση και την ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Φαίνεται να αποτελεί μια σημαντική πτυχή της ανθρώπινης συμπεριφοράς – η τάση για φιλοκοινωνική συμπεριφορά και η παροχή βοήθειας στους άλλους. Η τάση αυτή έχει συχνά τις ρίζες της σε έναν συνδυασμό εξελικτικών, κοινωνικών και ψυχολογικών παραγόντων, όπως:
Οι άνθρωποι είναι ικανοί να βιώνουν την ενσυναίσθηση, την ικανότητα να κατανοούν και να μοιράζονται τα συναισθήματα των άλλων. Όταν τα άτομα γίνονται μάρτυρες κάποιου που έχει ανάγκη, μπορεί να νιώσουν μια αίσθηση συμπόνιας και μια επιθυμία να ανακουφίσουν τον πόνο του άλλου ατόμου. Αυτή η συναισθηματική σύνδεση μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους να αναλάβουν δράση για να βοηθήσουν.
Οι κοινωνικοί δεσμοί είναι θεμελιώδεις για την ανθρώπινη ευημερία. Η παροχή βοήθειας στους άλλους καλλιεργεί και ενισχύει τους κοινωνικούς δεσμούς, συμβάλλοντας στη συνοχή των κοινοτήτων και των κοινωνικών ομάδων. Ο αμοιβαίος χαρακτήρας των κοινωνικών σχέσεων σημαίνει ότι τα άτομα συχνά λαμβάνουν υποστήριξη όταν τη χρειάζονται ως αποτέλεσμα των προηγούμενων πράξεων καλοσύνης τους.
Τα πολιτιστικά και κοινωνικά πρότυπα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς. Πολλές κοινωνίες τονίζουν τη σημασία της καλοσύνης, της γενναιοδωρίας και της βοήθειας προς τους άλλους. Οι άνθρωποι μπορεί να ενεργούν σύμφωνα με αυτές τις νόρμες για να κερδίσουν την κοινωνική αποδοχή, να διατηρήσουν μια θετική φήμη ή να εκπληρώσουν τις αντιληπτές κοινωνικές προσδοκίες.
Η εμπλοκή σε φιλοκοινωνική συμπεριφορά μπορεί να προσφέρει στα άτομα μια αίσθηση προσωπικής εκπλήρωσης και ικανοποίησης. Οι πράξεις καλοσύνης συχνά πυροδοτούν θετικά συναισθήματα και μια αίσθηση ολοκλήρωσης, συμβάλλοντας στην ευημερία του δότη.
Η αρχή της αμοιβαιότητας αποτελεί θεμελιώδη πτυχή της κοινωνικής ανταλλαγής. Όταν οι άνθρωποι βοηθούν τους άλλους, υπάρχει συχνά η σιωπηρή ή ρητή προσδοκία ότι η χάρη θα ανταποδοθεί στο μέλλον. Αυτή η αμοιβαία ανταλλαγή βοήθειας ενισχύει τους κοινωνικούς δεσμούς και τη συνεργασία.
Οι εξελικτικοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι η συνεργατική και αλτρουιστική συμπεριφορά μπορεί να παρείχε πλεονέκτημα επιβίωσης στις πρώιμες ανθρώπινες κοινότητες. Τα άτομα που συνεργάζονταν και υποστήριζαν το ένα το άλλο είχαν περισσότερες πιθανότητες να ευδοκιμήσουν και να μεταβιβάσουν τα γονίδιά τους στις μελλοντικές γενιές.
Σε περιόδους κρίσης ή έκτακτης ανάγκης, οι άνθρωποι συχνά ενώνονται για να παράσχουν βοήθεια. Το “φαινόμενο του παρευρισκόμενου” μπορεί να μειωθεί σε τέτοιες καταστάσεις και τα άτομα μπορεί να αισθάνονται αυξημένη αίσθηση ευθύνης για να βοηθήσουν όσους έχουν ανάγκη.
Επιστήμονες προσπαθούν να δουν πώς ο αλτρουισμός πηγάζει από τον εγκέφαλο. Ευρήματα έχουν δείξει ότι ο εγκέφαλος μπορεί πράγματι να αναπτυχθεί με έναν συγκεκριμένο τρόπο ώστε να είναι πιο αλτρουιστικός από άλλους (Klimecki et al., 2014). Η προσέγγιση αυτή συνοψίζεται στο παρακάτω βίντεο από την ψυχολόγο και νευροεπιστήμονα Abigail Marsh.
Οι πιο αλτρουιστές άνθρωποι έχουν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
-Είναι σε θέση να αναγνωρίζουν εύκολα το φόβο στους άλλους.
-Είναι σε θέση να ανιχνεύουν καλύτερα πότε κάποιος βρίσκεται σε κίνδυνο.
Αυτό οφείλεται στην περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται αμυγδαλή (γνωστή και ως το συναισθηματικό κέντρο του εγκεφάλου μας) που ενεργοποιεί τις εκφράσεις φόβου και έτσι μπορούμε να δράσουμε για να προστατεύσουμε ή να βοηθήσουμε τους άλλους που νιώθουν φόβο. Όλοι έχουμε το υλικό για να βοηθήσουμε τους άλλους, αλλά το αν το αναπτύσσουμε είναι μια άλλη ιστορία.
Ο αλτρουισμός και η ενσυναίσθηση είναι συναφείς έννοιες, αλλά αναφέρονται σε διαφορετικές πτυχές της ανθρώπινης συμπεριφοράς και της κοινωνικής αλληλεπίδρασης.
Αλτρουισμός:
Ο αλτρουισμός είναι το ανιδιοτελές ενδιαφέρον για την ευημερία των άλλων, όπου τα άτομα ενεργούν με πρωταρχικό στόχο να ωφελήσουν κάποιον άλλο, συχνά χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τα δικά τους συμφέροντα. Σε μια αλτρουιστική πράξη, το άτομο που παρέχει βοήθεια το κάνει χωρίς να προσδοκά προσωπικό κέρδος ή ανταμοιβή. Ο αλτρουισμός μπορεί να εκδηλωθεί με διάφορες μορφές, όπως η βοήθεια προς αγνώστους, η πραγματοποίηση θυσιών για τους άλλους ή η συμμετοχή σε φιλανθρωπικές δραστηριότητες.
Ενσυναίσθηση:
Η ενσυναίσθηση, από την άλλη πλευρά, είναι η ικανότητα να κατανοούμε και να μοιραζόμαστε τα συναισθήματα ενός άλλου ατόμου. Περιλαμβάνει τη συναισθηματική σύνδεση με τις εμπειρίες κάποιου άλλου, είτε αυτές οι εμπειρίες είναι θετικές είτε αρνητικές. Η ενσυναίσθηση μπορεί να αποτελέσει κίνητρο για αλτρουιστική συμπεριφορά, καθώς επιτρέπει στα άτομα να αναγνωρίζουν και να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των άλλων με βάση τη συναισθηματική κατανόηση της κατάστασής τους. Ενώ η ενσυναίσθηση μπορεί να οδηγήσει σε αλτρουιστικές ενέργειες, δεν οδηγούν απαραίτητα όλες οι ενσυναισθητικές αντιδράσεις σε ανιδιοτελή συμπεριφορά. Η ενσυναίσθηση μπορεί επίσης να οδηγήσει σε ενέργειες που ωφελούν το άτομο που βιώνει την ενσυναίσθηση, καθώς τα άτομα μπορεί να κινητοποιούνται για να ανακουφίσουν τη δική τους δυσφορία ή αγωνία που προκαλείται από τη θέαση του πόνου κάποιου άλλου.
Ο αλτρουισμός δεν θα εμφανιστεί αν δεν υπάρχουν επαρκή κίνητρα, μέσα και ευκαιρίες.
Μια τάση για αλτρουισμό είναι απίθανο να ανθίσει αν συνοδεύεται από ισχυρότερα και δυνητικά ανταγωνιστικά κίνητρα- για παράδειγμα, εκείνα που σχετίζονται με την αφοσίωση στην ομάδα. Ομοίως, ο έντονος ατομικισμός και ο υλισμός συχνά αφήνουν ελάχιστο χώρο για αλτρουιστικές ανησυχίες. Σε κοινωνίες που προωθούν την ατομική έκφραση και ανάπτυξη ως δικαίωμα που αγγίζει τα όρια της υποχρέωσης, δεν αποτελεί έκπληξη ότι οι νέοι θεωρούν ότι ο αλτρουισμός απειλεί την αυτονομία και την ευημερία τους. Εάν σε τέτοιου τύπου κοινωνίες επίσης ειδωλοποιείται ο πλούτος και το κύρος, κάθε υπόνοια αλτρουισμού είναι πιθανό να αντιμετωπίζεται με καχυποψία, αν όχι με χλευασμό, γεγονός που με τη σειρά του τείνει να υπονομεύσει ακόμη και τον γνήσιο αλτρουισμό.
Ανεξάρτητα ωστόσο από το πολιτισμικό περιβάλλον, ο αλτρουισμός φαίνεται να αναδύεται μόνο στο βαθμό που το άτομο αισθάνεται ικανό να είναι έτσι, αν ληφθεί υπόψη πως οι πόροι που απαιτούνται από τους αλτρουιστές ποικίλλουν ανάλογα με το πλαίσιο. Για παράδειγμα, όπου απαιτείται ηρωισμός, ο αλτρουισμός πρέπει να συνοδεύεται από γενναιότητα. Όταν ο πόνος των άλλων είναι μεγάλος, οι αλτρουιστές πρέπει να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν την προσωπική δυσφορία που μπορεί να συνοδεύει τις ενσυναισθητικές, ηθικές ή στοργικές τους τάσεις. Όπου η κοινωνία δεν υποστηρίζει ή είναι αντίθετη προς το ενδιαφέρον για τους άλλους, ο αλτρουισμός πρέπει να συνοδεύεται από αυτοπεποίθηση και ανθεκτικότητα. Και όπου ο αλτρουισμός έχει φτάσει να φαίνεται σχεδόν αδύνατος, απαιτεί πίστη ή αποφασιστικότητα.
Ο αλτρουισμός απαιτεί πάντα την ικανότητα να αξιολογεί και να επηρεάζει την ευημερία των άλλων. Οι υπερβολικές προσωπικές ή καταστασιακές απαιτήσεις που καθιστούν αυτά τα πράγματα δύσκολα θα περιορίσουν τις ευκαιρίες για αλτρουισμό.
Το να γίνουμε πιο αλτρουιστές μπορεί να επιφέρει πολλά προσωπικά και κοινωνικά οφέλη. Ακολουθούν διάφοροι λόγοι για τους οποίους τα άτομα μπορεί να επιλέξουν να καλλιεργήσουν και να ασκήσουν αλτρουισμό:
Η ενασχόληση με αλτρουιστικές πράξεις έχει συνδεθεί με αυξημένα αισθήματα ευτυχίας και ικανοποίησης από τη ζωή. Η βοήθεια προς τους άλλους μπορεί να προσφέρει μια αίσθηση σκοπού και πλήρωσης, συμβάλλοντας στη συνολική ευημερία.
Ο αλτρουισμός ενισχύει τις θετικές σχέσεις και τους κοινωνικούς δεσμούς. Οι πράξεις καλοσύνης και υποστήριξης μπορούν να ενισχύσουν τους δεσμούς με τους φίλους, την οικογένεια και την κοινότητα, οδηγώντας σε ένα πιο ισχυρό δίκτυο υποστήριξης.
Η αλτρουιστική συμπεριφορά συνδέεται με χαμηλότερα επίπεδα άγχους και βελτιωμένη ψυχική υγεία. Η παροχή βοήθειας σε άλλους μπορεί να δημιουργήσει μια αίσθηση σύνδεσης και να μειώσει τα συναισθήματα απομόνωσης, που αποτελούν σημαντικούς παράγοντες για τη διατήρηση της ψυχικής ευεξίας.
Οι αλτρουιστικές ενέργειες έχουν άμεσο και θετικό αντίκτυπο στη ζωή των άλλων. Είτε πρόκειται για την παροχή βοήθειας, την ανταλλαγή πόρων ή την προσφορά συναισθηματικής υποστήριξης, οι ενέργειες αυτές συμβάλλουν στην ευημερία των ατόμων και των κοινοτήτων.
Ο αλτρουισμός προάγει μια κουλτούρα καλοσύνης, ενσυναίσθησης και συνεργασίας. Μια κοινωνία που εκτιμά τον αλτρουισμό είναι πιθανό να βιώνει μεγαλύτερη κοινωνική αρμονία και συνοχή, καθώς τα άτομα συνεργάζονται για το κοινό καλό.
Η άσκηση του αλτρουισμού μπορεί να συμβάλει στην προσωπική ανάπτυξη και εξέλιξη. Προκαλεί τα άτομα να βγουν έξω από τις δικές τους ανησυχίες, να διευρύνουν τις προοπτικές τους και να αναπτύξουν μεγαλύτερη κατανόηση των διαφορετικών εμπειριών.
Οι αλτρουιστικές πράξεις μπορούν να δημιουργήσουν ένα κυματιστό αποτέλεσμα, εμπνέοντας άλλους να συμμετάσχουν σε παρόμοιες πράξεις καλοσύνης. Δίνοντας το παράδειγμα, τα άτομα μπορούν να συμβάλουν σε μια θετική και συμπονετική κοινότητα.
Η εμπλοκή σε αλτρουιστικές πράξεις καλλιεργεί την ενσυναίσθηση, την ικανότητα να κατανοούμε και να μοιραζόμαστε τα συναισθήματα των άλλων. Αυτή η αυξημένη ενσυναίσθηση μπορεί να οδηγήσει σε βελτιωμένη επικοινωνία, επίλυση συγκρούσεων και βαθύτερη κατανόηση των ανθρώπινων εμπειριών.
Ο αλτρουισμός διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στην αντιμετώπιση κοινωνικών ζητημάτων και στη συμβολή στη θετική κοινωνική αλλαγή. Τα άτομα που έχουν δεσμευτεί να κάνουν τη διαφορά μπορούν να εργαστούν για τη δημιουργία μιας πιο δίκαιης και ισότιμης κοινωνίας.
Ο αλτρουισμός παρέχει στα άτομα μια αίσθηση σκοπού και νοήματος στη ζωή. Η γνώση ότι οι πράξεις του ατόμου συμβάλλουν στην ευημερία των άλλων μπορεί να δώσει στη ζωή μια βαθύτερη αίσθηση σημασίας.
Οι έρευνες δείχνουν ότι η συμμετοχή σε αλτρουιστικές δραστηριότητες μπορεί να έχει θετικές επιπτώσεις στη σωματική υγεία, συμπεριλαμβανομένης της χαμηλότερης αρτηριακής πίεσης και της ενίσχυσης του ανοσοποιητικού συστήματος.
Η αλτρουιστική συμπεριφορά συμβάλλει στην οικοδόμηση εμπιστοσύνης εντός των κοινοτήτων. Η εμπιστοσύνη είναι απαραίτητη για τη λειτουργία των κοινωνιών και ο αλτρουισμός παίζει ρόλο στη δημιουργία μιας αίσθησης αξιοπιστίας και φερεγγυότητας μεταξύ των ατόμων.
Τελικά, το να είναι κανείς πιο αλτρουιστής δεν έχει να κάνει μόνο με το να ωφελεί τους άλλους- επιφέρει επίσης θετικές αλλαγές στη ζωή του ατόμου, ενισχύοντας την αίσθηση της διασύνδεσης και συμβάλλοντας στη δημιουργία ενός πιο συμπονετικού και υποστηρικτικού κόσμου.
Σταυρούλα Καλαντζή,
Ψυχολόγος
Πηγές: