Το παιχνίδι ως θεραπευτικό μέσο στη ψυχοθεραπεία

Αν και κατά βάση, οι αρχές που διέπουν τη ψυχοθεραπεία είναι κοινές, η ψυχοθεραπεία των παιδιών παρουσιάζει σημαντικές διαφορές ως προς τη διαδικασία. Πιο συγκεκριμένα, η ηλικία των παιδιών δεν επιτρέπει την διεξαγωγή θεραπευτικών συνεδριών που στηρίζονται κυρίως σε διαλεκτική βάση. Ένα τέτοιο εγχείρημα θα έπληττε τρομερά τα παιδιά, τα οποία μάλιστα, έχουν συνηθίσει να βομβαρδίζονται από κάθε λογής ερωτήσεις από τους ενήλικες. Από την άλλη μεριά, το γνωστικό τους σύστημα δεν είναι πλήρως ανεπτυγμένο ώστε να επικοινωνούν κατάλληλα τους προβληματισμούς και τα συναισθήματά τους. Το παιδί πρέπει να προσεγγίζεται και να κατανοείται μέσα από μια αναπτυξιακή προοπτική. Καθώς, σε αντίθεση με τους ενήλικες, το παιχνίδι και οι δραστηριότητες αποτελούν το μέσο έκφρασης των εμπειριών τους, καθώς και των συναισθημάτων που βιώνουν. Παράλληλα, μέσω αυτού απεικονίζουν με ακρίβεια τους προβληματισμούς τους και τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν στην καθημερινή ζωή.  Αυτή η βιωματική ανάπτυξη μέσω του παιχνιδιού, θέτει τα θεμέλια για τα γνωστικά στυλ της ενηλικίωσης. Ειδικά για το παιδί, «στις ηλικίες της αχαλίνωτης και παιδικής παντοδυναμίας, η παιγνική πραγματικότητα ταυτίζεται με την πραγματικότητα» (Miller et al., 2009). Όπως μάλιστα είχε πει ο Πλάτωνας, «μπορεί κανείς να ανακαλύψει περισσότερα για ένα άτομο, σε μια ώρα παιχνιδιού, παρά σε ένα έτος συνομιλίας». Ο πλούτος του παιχνιδιού και η αυτοεκφραστική του φύση διδάσκει στα παιδία ότι οι ανησυχίες και η ενοχή τους δεν χρειάζεται να είναι τόσο συντριπτικές.  Σύμφωνα με τους Gitlin-Weiner, Sandgrund, και Schaefer (2000), το παιχνίδι παρέχει μια λιγότερο αγχωτική αρένα, μέσα στην οποία τα παιδιά μπορούν να επιδείξουν τις δυνάμεις και τις αδυναμίες τους.

Η ψυχοθεραπεία έχει ως στόχο τη βελτίωση και την αλλαγή. Το παιχνίδι όμως, δεν είναι μονάχα το μέσο ή το πλαίσιο για την εφαρμογή άλλων παρεμβάσεων, αλλά οι έμφυτες στο παιχνίδι συμπεριφορές αποτελούν ένα ευρύ φάσμα ενεργών δυνάμεων που προάγουν την αλλαγή.  Επιπλέον, το παιχνίδι στη θεραπεία αποκτά και άλλες χρήσεις. Όπως ανέφεραν οι Yawkey και Pellegrini (1984), το παιχνίδι χρησιμοποιείται σε συμβουλευτικά πλαίσια για δύο λόγους, τόσο για τη θεραπεία του συνόλου των συναισθηματικών και συμπεριφοριστικκών διαταραχών που εμφανίζουν τα παιδιά, όσο και για τη διάγνωση. Το παιχνίδι προσφέρει  αμέτρητες ευκαιρίες διάγνωσης αναγκών και προβλημάτων που το παιδί αντιμετωπίζει. Πρωταρχικά, παρέχει πληροφορίες για τις δεξιότητες κάθε παιδιού, διανοητικές, κοινωνικές και ψυχοκινητικές, αλλά και για τις εμπειρίες και τις γνώσεις που κάθε παιδί χρησιμοποιεί στο παιχνίδι. Τέλος, οι ρόλοι που υποδύεται στο φανταστικό και μιμητικό παιχνίδι διαμορφώνουν την εικόνα που έχει το παιδί για τον κόσμο των ενηλίκων, για τις σχέσεις μεταξύ τους, τους κανόνες, τις αξίες και τις αρχές που βιώνει στην οικογένεια, καθώς και τις σχέσεις με τους συνομηλίκους του.  

Αναφορικά με τις κυριότερες θεραπευτικές δυνάμεις του παιχνιδιού (Schaefer & Drewes, 2013), αυτές είναι οι εξής: διευκολύνει την επικοινωνία, ευνοεί τη συναισθηματική ευεξία, ενισχύει τις κοινωνικές σχέσεις και αυξάνει τις προσωπικές δυνάμεις του παιδιού.  Πιο αναλυτικά, η διευκόλυνση της επικοινωνίας επιτυγχάνεται μέσα από την εξάσκηση στην αυτοέκφραση, την αναγνώριση ασυνείδητων επιθυμιών, καθώς και την άμεση και έμμεση διδασκαλία. Η συναισθηματική ευεξία του παιδιού κατακτάται καθώς μέσα από το παιχνίδι, έχει την ευκαιρία να βιώσει ευχάριστα συναισθήματα και κάθαρση, αλλά και να διαχειριστεί τους φόβους και το άγχος του. Σε επίπεδο κοινωνικής αλληλεπίδρασης, το παιδί επωφελείται μέσα από τη θεραπευτική σχέση και το δεσμό προσκόλλησης που αναπτύσσει, και παράλληλα μαθαίνει την ενσυναίσθηση και την κοινωνική επάρκεια. Τέλος, η ενίσχυση των προσωπικών δυνάμεων περιλαμβάνει την εκμάθηση δημιουργικών τρόπων επίλυσης προβλημάτων, επιταχυνόμενη ψυχολογική και ηθική ανάπτυξη και ψυχική ανθεκτικότητα. Επιπρόσθετα ενισχύεται η αυτοεκτίμηση και η ικανότητα αυτορρύθμισης του παιδιού. Τα μέσα ή οι δραστηριότητες που χρησιμοποιούνται στην θεραπεία των παιδιών, έχουν ως στόχο να εμπλέξουν το παιδί στη διαδικασία και να του δώσουν τη δυνατότητα να αφηγηθεί την ιστορία του. Κατά την επιλογή των θεραπευτικών μέσων, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη ότι κάθε παιδί, αλλά και κάθε θεραπευτικό μέσο ή δραστηριότητα, έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά και ιδιότητες. Δουλειά του θεραπευτή είναι να πετύχει ένα κατάλληλο συνταίριασμα μεταξύ αυτών των δύο. Οι παράγοντες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά την επιλογή είναι οι ακόλουθοι:

α. το αναπτυξιακό επίπεδο του παιδιού

β. ο χαρακτήρας της παρέμβασης (ατομικός ή ομαδικός)

γ. οι τρέχοντες στόχοι της παρέμβασης στο παιδί.

Σε αυτό το σημείο σημειώνεται ότι, ανεξάρτητα από την ηλικία του παιδιού, οι διαφορές φύλου σπάνια φαίνεται να επηρεάζουν την επιλογή των μέσων ή των δραστηριοτήτων (Geldard & Geldard, 2008).  Παιχνίδια και δραστηριότητες που χρησιμοποιούνται συχνά στη θεραπευτική διαδικασία είναι ο δίσκος της άμμου, ο πηλός, μικρά ζώα, κούκλες, μαριονέτες και μαλακά παιχνίδια. Χρησιμοποιούνται ακόμα, το σχέδιο, η ζωγραφική και το κολάζ, το ταξίδι στην φαντασία, βιβλία και ιστορίες, επιτραπέζια και παιχνίδια δεξιοτήτων, καθώς και το παιχνίδι ανάληψης φανταστικών ρόλων (Geldard & Geldard, 2008). Όλα τα παραπάνω χρησιμοποιούνται σε έναν κατάλληλα διαμορφωμένο χώρο σε συνδυασμό με τις κατάλληλες δεξιότητες του θεραπευτή. 

Αναστασία Κομιανίδη,

Ψυχολόγος

Πηγές:

Geldard K., Geldard D. (2008). Counseling children: A practical introduction. Sage. London

Gitlin-Weiner, K., Sandgrund, A., & Schaefer, C. (2000). Play diagnosis and assessment (2nd edn.). New York: John Wiley & Sons.

Miller K., Rodger S., Bucolo S., Wang XQ., Kimble RM. (2009). Multimodal distraction to relieve pain in children undergoing acute medical procedures. Zhonghua Shao Shang Za Zhi. 25(5):352-6.

Schaefer C., Drewes A. (2013). The therapeutic power of play: 20 core agents of change. John Wiley & Sons.  

Yawkey, T. D., & Pellegrini, A. D. (1984). Children’s play: Developmental and applied. New York: Lawrence Erlbaum Associates Publishers